Vrsta prirodnog dobra: Nacionalni park
Godina proglašenja: 1960.
Akt o proglašenju: Zakon o nacionalnim parkovima (“Sl. glasnik RS”,br. 3/93)
Površina: 25.393 ha
Klasifikacija IUCN: II kategorija – Nacionalni park
Položaj: Južni obod Panonske nizije; teritorija grada Novog Sada i opština Sremski Karlovci, Beočin, Bačka Palanka, Šid, Sremska Mitrovica, Irig i Inđija
Upravljač: JP „Nacionalni park Fruška gora”
Međunarodni status: IBA, IPA, PBA i Emerald područje
Osnovne vrednosti:
- Izolovana geomorfološka celina na južnom obodu Panonske nizije (najviši vrh Crveni čot 539 m).
- “Ogledalo” geološke prošlosti–reprezentuje istorijat formiranja masiva; brojna nalazišta bogate i specifične fosilne flore i faune
- Bogatstvo biodiverziteta sa šumskim, livadskim i stepskim ekosistemima.
- Raznovrsnost flornih elemenata različitih biljnogeografskih područja sa velikim učešćem relikata i endema (preko 1.500 vrsta viših biljaka; oko 30 vrsta orhideja, od kojih je čak 18 od međunarodnog značaja). Predstavnici značajnih vrsta poput kadivke (Kitaibelia vitifolia), tatarskog zelja (Crambe tataria), krupnocvetne sase (Pulsatilla vulgaris) i pljevike (Notholena maranthae).
- Šumske fitocenoze zauzimaju 90% ukupne površine i odlikuju se visokim stepenom, ekosistemskog diverziteta.
- Prisutvo lipe kao tercijernog relikta na preko 30% površine pod šumama (jedinstven slučaj koncentrisanog prisustva ove vrste u Evropi).
- Preko 60 vrsta sisara, među kojima se izdvajaju divlja mačka (Felis sivestris) i puh lešnikar (Muscardinus avellanarius).
- Bogata ornitofauna sa oko 200 vrsta od kojih su brojne ugrožene na nacionalnom, evropskom i svetskom nivou. Jedino stanište orla krstaša (Aquila heliaca) u Srbiji.
- 24 vrsta vodozemaca i gmizavaca, među kojima se izdvajaju šumska žaba (Rana dalmatina) i kratkonogi gušter (Ablepharus kitaibellii).
- Značajni predstavnici bogate i raznovrsne faune insekata su hrastova strižibuba (Cerambyx cerdo) i osolika muva (Cheilosia alba).
- Kulturna baština od nacionalnog značaja-manastirski kompleks od 17 pravoslavnih manastira.
Ugroženost:
- Eksploatacija šume koja utiče na njenu starosnu strukturu i sastav zajednica nameće se kao najupadljiviji aktuelni faktor ugrožavanja. Česte seče u prošlosti uticale su na šume Fruške gore tako da je većina njih izdanačkog porekla. Čiste lipove šume su sekundarnog porekla, nastale posle seče i krčenja bukovo-lipovih ili mešovitih šuma lipe, bukve, kitnjaka i graba. U prošlosti je šuma kitnjaka i graba, koja je klimaregionalna zajednica Fruške gore, bila mešovitog sastava, sa preko 10 vrsta drveća u jednoj sastojini. Sada se vrlo retko sreću takve šume semenog porekla. Većina sadašnjih sastojina je izdanačkog porekla, sa dve do četiri vrste u spratu drveća. Ugroženost hrasta kitnjaka je utvrđena takođe u čistim kitnjakovim šumama u svim njenim ekološkim varijantama, od mezofilnih do kserotermnih.
- Bombardovanje iz 1999. je prouzrokovalo velika oštećenja na lokalitetima u centralnom i istočnom delu Fruške gore (Iriški venac, Kraljeve stolice, Crveni čot, Dubočac, Ravne, Paragovo). Pritom najveća šteta je na biodiverzitetu (98%), ali su evidentno oštećeni i šumsko zemljište, šume, kao i građevinski objekti. Najviše su uništena područja II stepena zaštite (11.21 ha), zatim III (0.83 ha) i I stepena zaštite (0.25 ha). Površina potpuno uništenog šumskog staništa i zemljišta, do matične podloge, iznosi 12,9 ha, na mestima gde je došlo do delimičnog ili potpunog otvaranja šumskog, vegetacijskog sklopa ili razaranja zemljišta izuzetno su otežani uslovi za sukcesiju i obnovu šumske vegetacije koja je prethodila.
- U nacionalnim parkovima je zakonom zabranjena eksploatacija mineralnih sirovina, osim za privremena pozajmišta u zoni režima III stepena, ako je to određeno prostornim planom područja. Na području NP “Fruška gora”, eksploatiše se kamen (trahit), na kamenolomu „Kišnjeva glava”. U postupku je rekultivacija ovog kamenoloma. U zaštitnoj zoni eksploatišu se krečnjak i laporac, na površinskim kopovima Filijala i Mutalj. Prisutni su veliki napušteni kopovi Beli kamen, Srednje brdo i Srebro i preko 10 manjih napuštenih kamenoloma. Najnovije akcije na obustavljanju eksploatacije kamena na kamenolomu Srebro u kome je prestankom rada od 1996-1999. godine nastalo veštačko jezero. Delatnosti na eksploataciji kamena drastično su narušile prirodne odlike. Projekat sanacije i rekultivacije predviđa koncept uređenja narušenog prostora kao turističko-rekreativnog i edukativnog centra, ali je njegova realizacija povezana sa dodatnim narušavanjem kroz eksploataciju i proširenje kamenoloma na račun šumskih staništa.
- Poseban problem Fruške gore je razgranata mreža puteva, kojima se kreću i teretna vozila velike tonaže i prevoze razne sirovine. Pod ovim pojmom podrazumeva se širok spektar saobraćajnica. Osim drumova, preko Fruške gore prolaze i telefonski, komunikacioni i energetski kablovi, većinom nadzemno. Veliki broj antenskih stubova postavljen je duž glavnog grebena.
Na obroncima Fruške gore ima 57 naselja. Ukupno u ovim naseljima živi 126.866 stanovnika. Pored njih, veliki je broj vikendica i vikend zona, kao i rekreativno-turističkih objekata, tako da su prirodne celine na nekim mestima u bliskom kontaktu sa urbanom zonom. Naselja se rasprostiru oko, unutar i između šuma, i njihovim širenjem stvaraju se novi i izmenjeni uslovi staništa.
Mere zaštite:
- Zakon o nacionalnim parkovima i Prostorni plan područja posebne namene Fruške gore do 2022. predstavljaju pravnu osnovu za zaštitu ovog prostora. Na prostoru Nacionalnog parka uspostavljen je trostepeni režim zaštite. Na području pod režimom zaštite prvog stepena, a koji zauzima 3,7 % ukupne površine Nacionalnog parka, zabranjene su sve aktivnosti osim kontrolisane edukacije i naučnog rada. Na području pod režimom zaštite drugog stepena (67 % površine), korišćenje šuma se kontroliše i ograničava. Na području pod režimom zaštite trećeg stepena (29,3%), određuje se selektivno korišćenje, kontrolisane privredne aktivnosti i turistička izgradnja.
- Granica zaštite je proširena i na obližnja stepska i šumo-stepska područja fruškogorskog lesnog platoa kao staništa retkih biljnih i životinjskih vrsta, u cilju očuvanja biodiverziteta i pejsažnih karakteristika. Prostorni plan predviđa zaštitu i očuvanje stepskih staništa u podnožju, važnih staništa tekunica (Spermophillus citellus) i gorocveta (Adonis vernalis), a koji su ostali izvan granica NP i ugroženi su preoravanjem, izgradnjom i eksploatacijom trave.
- Značajni projekti aktivne zaštite koji se realizuju uz finansijsku podršku Pokrajinskog sekretarijata za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine su obnova hrastovih šuma i hranilište za orlove.
- U borbi za aktivnu zaštitu šumskih područja Fruške gore poslednjih godina se uključuje sve veći broj građana Novog Sada i okolnih naselja, kao i brojne nevladine organizacije.
Korišćenje:
Edukativni programi odvijaju se kroz eko-kampove i Škole u prirodi (Testera i Letenka). Proizvodni programi vezani su za proizvodnju hrane i lekovitog bilja, kao i sakupljanje sporednih šumskih proizvoda. Fruška gora je atraktivna destinacija za razvoj ekološkog i rekreativnog turizma. Najvažniji vid korišćenja i dalje je šumarstvo. U ograničenoj meri prisutno je lovstvo, a zahvaljujući lipama, i donekle bagremu, značajan vid korišćenja je i pčelarstvo.
Turističko – edukativni sadržaji:
- Informativni centar na Iriškom vencu sa prirodnjačkom postavkom, salom i suvenirnicom.
- Izletišta: Čortanovačka šuma, Stražilovo, Partizanski put, Iriški venac, Hopovo, Glavica, Popovica, Zmajevac, Letenka, Hajdučki breg, Andrevlje, Testera, Ciganski logor, Ležimir, Rohalj baze, Lipovača i dr. Na svim ovim izletištima su stvoreni uslovi za jednodnevni boravak, a za neke postoji i izletnički program sa stručnim vodičima Nacionalnog parka.
- Edukativna staza: na Iriškom vencu, dužine 850 m sa 11 informativnih tabli na kojima su prikazane prirodne vrednosti područja, pedološkim profilom i nekoliko stena koje prezentuju geologiju Fruške gore.
- Edukativne pešačke ture: Informativni centar-Manastir Grgeteg; Informativni centar-manastiri Staro i Novo Hopovo; Informativni centar-Stražilovo.
- Planinarenje: stazama Fruške gore koje vode kroz listopadne i delom četinarske šume, preko pašnjaka i livada.
- Posmatranje ptica: dolazak na hranilište za ptice grabljivice, stazom dužine oko 3 km i posmatranje ptica iz osmatračnice uz vodiča; Dunav i jezera-vožnja čamcem po Dunavu ili šetnja oko jezera
- Rezervat divljači (Vorovo): šetnja po šumskim stazama u lovnom rezervatu i posmatranje divljači (jelen lopatar, divlja svinja, muflon)
- Svet insekata i biljno carstvo: pronalaženje i sakupljanje insekata za insektarijum, odnosno biljaka za herbarijum na predviđenim lokacijama.